Ταξίδι στο χρόνο από την Ενετοκρατούμενη Κρήτη ως την Τουρκοκρατία και τους ήρωες Κρηικούς επαναστάτες είχαν την ευκαιρία να κάνουν δεκάδες Ηρακλειώτες στο Φρούριο της Θάλασσας, το φρούριο του Κούλε που δεσπόζει ανακαινισμένο και επισκέψιμο πλέον στην είσοδο του ενετικού λιμανιού του Ηρακλείου.
Η πρόσκληση έγινε από την ομάδα εθελοντών Δήμου Ηρακλείου ενώ την ξενάγηση ανέλαβε η έμπειρη ξεναγός Αθηνά Σφακάκη, η οποία με απόλυτη γνώση, μεγάλη παραστατικότητα και πάθος “ταξίδεψε” τους συμμετέχοντες σε χρόνια αλλοτινά. Ο επιβλητικός χώρος με τη μεγάλη ιστορία και ο μεστός λόγος της κ.Σφακάκη έγιναν οι αφορμές ώστε να μείνει αξέχαστη αυτή η επίσκεψη.
Αντικατέστησε πύργο
Όπως μάθαμε κατά την ξενάγηση στο φρούριο το λιμάνι του Ηρακλείου ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους πρέπει να προστατευόταν από ένα τετράπλευρο πύργο στη θέση του σημερινού φρουρίου. Ο πύργος ανακατασκευάστηκε στον 7ο ή 8ο αι. και μετά τη βενετική κατάκτηση έλαβε την ονομασία Castellum Communis. Έπειτα από τους μεγάλους σεισμούς του 16ου αιώνα, αποφασίστηκε το 1523 η αντικατάστασή του από το υφιστάμενο φρούριο, το Castello del Molo, Rocca al Mare ή Castello, που έμεινε γνωστό ως «Κούλες» από την οθωμανική του ονομασία Su Kulesi (Φρούριο του νερού).
Για την επέκταση του χώρου θεμελίωσης του νέου φρουρίου οι Βενετοί βύθισαν ολόκληρα πλοία φορτωμένα με βράχους και πέτρες. Οι τεράστιοι λίθοι που χρησιμοποιήθηκαν στην κρηπίδα θεμελίωσης και είναι ορατοί, προέρχονται από την οχύρωση των ελληνιστικών χρόνων. Την τελική του μορφή παίρνει μεταξύ 1523-1540 .
Διαμερίσματα και βόλια
Οι περιμετρικές τοιχοποιίες του διαμορφώνονται εξωτερικά με διαφορετική κλίση (scarpa) και φτάνουν σε πάχος τα 11 μέτρα. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στη δυτική πλευρά, στην οποία καταλήγει ο βενετσιάνικος οχυρός μόλος. Στη βόρεια πλευρά ανοίγεται βοηθητική έξοδος προς τη θάλασσα, για την τροφοδοσία του φρουρίου από πλοία και νοτιοδυτικά ανοίγεται τρίτη δευτερεύουσα έξοδος προς το λιμάνι. Το σόγειο του φρουρίου, το οποίο καλύπτει επιφάνεια περίπου 3.600τ.μ..
Στο ισόγειο υπάρχουν 26 διαμερίσματα που χρησιμοποιούνταν ως κατοικίες των καπετάνιων ή ως αποθήκες τροφίμων και πολεμοφοδίων. Στον επάνω χώρο υπάρχουν επάλξεις για την τοποθέτηση κανονιών, αποθηκών, δεξαμενών που τροφοδοτούνταν με βρόχινο νερό μέσω καταπακτών στο δώμα, φυλακών και κανονιοθυρίδες για 18 μεγάλα κανόνια. Το φρούριο ήταν εφοδιασμένο με εκατοντάδες βόλια διαφόρων διαμέτρων και δεκάδες κιβώτια πυρομαχικών. Ένα μεγάλο κλιμακοστάσιο και μια κεκλιμένη δίοδος για την έλξη των κανονιών και των εφοδίων, οδηγούν στο δώμα, περιμετρικά του οποίου υπήρχαν κανονιοθυρίδες για κανόνια διαφόρων διαμετρημάτων και ένας υπερυψωμένος διάδρομος κίνησης των στρατιωτών. Στη βορειοανατολική πλευρά υπήρχε ο πύργος του φάρου. Υπήρχαν ακόμη χώροι στρατωνισμού της φρουράς, διαμονής των αξιωματικών, ανεμόμυλος φούρνος και ναός. Στις τρεις πλευρές του φρουρίου διατηρούνται στη θέση τους, τα μαρμάρινα εμβλήματα της Βενετίας με το φτερωτό λέοντα.
Πολλές οι παρεμβάσεις
Έχει δεχτεί επανειλημμένες επισκευές εξαιτίας της ορμητικής δύναμης της θάλασσας που προξενούσε ανέκαθεν φθορές στην τοιχοποιία και στη θεμελίωσή του.
Μετά την άλωση του Χάνδακα (Ηράκλειο), το 1669, οι Οθωμανοί πραγματοποίησαν επεμβάσεις στο φρούριο, με κυριότερη την προσθήκη των επάλξεων. Η σημερινή εικόνα του δώματος είναι αποτέλεσμα αλλεπάλληλων επισκευών τόσο κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας όσο και μετατροπών και αναστηλωτικών επεμβάσεων των αρχών του 20ου αι. και της δεκαετίας του 1970. Απέναντι, στην απόληξη του υπήνεμου μόλου, κατασκευάστηκε από τους Οθωμανούς, μικρότερο φρούριο, ο Μικρός Κούλες ή Κιουτσούκ Σου Καλεσιντέ, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1936 για να διαμορφωθεί η προβλήτα του νέου λιμένα.
Στους χώρους του ισογείου του φρουρίου φυλακίσθηκαν Κρήτες επαναστάτες μεταξύ αυτών και η ομάδα του οπλαρχηγού Δασκαλογιάννη κατά την επανάσταση του 1770.
Κλειστό για 5,5 χρόνια
Το Φρούριο άνοιξε ξανά τις πύλες του το Σεπτέβριο του 2016 καθώς παρέμεινε κλειστό από τα τέλη του 2010, λόγω εργασιών αποκατάστασης και ανάδειξης που χρηματοδοτήθηκαν από το Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα & Επιχειρηματικότητα του ΕΣΠΑ 2007-2013 με το ποσό των 2.050.000 και εκτελέστηκαν από την Επιστημονική Επιτροπή Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης υπό τη διεύθυνση αρχικά του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων του ΥΠΠΟΑ και εν συνεχεία από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου).
Οι εργασίες περιελάμβαναν τη στερέωση και αποκατάσταση του μνημειακού κελύφους, την αντικατάσταση και αναβάθμιση των υποδομών εξυπηρέτησης κοινού και τη δημιουργία επισκέψιμων εκθεσιακών χώρων και χώρων πληροφόρησης και υποδομών πολιτιστικών δραστηριοτήτων.
Στους υποβλητικούς χώρους του φρουρίου είναι επισκέψιμα για πρώτη φορά τα ευρήματα από τα ναυάγια της υποβρύχιας έρευνας που πραγματοποίησε στη νησίδα Ντία, ο θρυλικός Γάλλος ερευνητής Jacquesm Yves Cousteau, το 1976, υπό την εποπτεία και την καθοδήγηση πρωτοπόρων Ελλήνων ενάλιων αρχαιολόγων του τότε Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών. Η έκθεση ευρημάτων ναυαγίων υλοποιήθηκε σε συνεργασία με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων.
